Piwnik Jan, pseud. Ponury, Donat (1912–1944), cichociemny, oficer Armii Krajowej. Ur. 31 VIII we wsi Janowice w pow. opatowskim, w rodzinie chłopskiej, był synem Jana i Zofii z Kłoniców. Uczył się od r. 1924 w gimnazjum w Ostrowcu, gdzie w r. 1932 uzyskał świadectwo dojrzałości. Następnie od sierpnia do czerwca 1933 odbył służbę wojskową w Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim, a po jej ukończeniu służył w stopniu plutonowego podchorążego w 10 p. artylerii ciężkiej w Przemyślu. Przeniesiony do rezerwy we wrześniu 1933 jako ogniomistrz podchorąży, po ćwiczeniach awansował w r. 1934 na podporucznika. W r. 1935 rozpoczął pracę w Policji Państwowej. Ukończył w r. 1938 szkołę oficerów policji w Mostach w stopniu aspiranta i został dowódcą kompanii szkolnej rezerwy policyjnej w Golędzinowie. W czasie wojny obronnej Polski 1939 r. dowodził kompanią w składzie zmotoryzowanego polowego batalionu policji, m. in. w akcji osłonowej rzeki Pilicy. Po zakończeniu działań na czele batalionu przekroczył 23 IX granicę polsko-węgierską. Przez Węgry, Jugosławię i Włochy dotarł do Francji 11 XI t. r. Tam został przydzielony do 4 p. artylerii ciężkiej 4 Dyw. Piechoty WP, a po klęsce Francji ewakuował się do Wielkiej Brytanii, gdzie służył w 4 dywizjonie artylerii lekkiej w 4 Brygadzie Kadrowej Strzelców, a potem w 1 Samodzielnej Brygadzie Spadochronowej. P. jeszcze w r. 1940 zgłosił się do służby w kraju. Po przeszkoleniu w zakresie dywersji został w październiku 1941 zaprzysiężony w Oddziale VI Sztabu Naczelnego Wodza.
W nocy z 7 na 8 Xl 1941 został zrzucony w składzie I ekipy spadochronowej pod Łyszkowicami koło Skierniewic. Początkowo (do 9 IV 1942) P. służył w Szefostwie Lotnictwa Komendy Głównej Armii Krajowej (KG AK) kierując odbiorem zrzutów lotniczych. Następnie miano powierzyć mu zorganizowanie ochrony Delegata Rządu na Kraj. Na własną prośbę, 15 V 1942 otrzymał przydział do organizacji dywersyjnej «Wachlarz», jako dowódca 2 Odcinka z siedzibą w Równem i z głównym kierunkiem działania na osi Równe – Kijów. Zorganizował ośrodki dywersyjne w Równem, Szepietówce, Zwiahlu, Berdyczowie, Żytomierzu i Kijowie. W początkach lipca 1942 został początkowo aresztowany w Zwiahlu jako włóczęga. Po kilku tygodniach uciekł z więzienia i pieszo, chory przedostał się w końcu września t. r. do Warszawy. Dn. 31 XII gen. Grot (Stefan Rowecki) mianował P-a dowódcą grupy uderzeniowej, której zadaniem było odbicie z więzienia w Pińsku żołnierzy «Wachlarza». Dn. 18 I 1943 w brawurowej akcji uwolniono więźniów i przetransportowano do Warszawy. Po rozwiązaniu «Wachlarza» P. został wyznaczony w marcu 1943 na dowódcę oddziału leśnego i szefa Kierownictwa Dywersji (Kedywu) w Okręgu AK Kielce. W maju t. r. założył główną kwaterę w lasach starachowickich na Wykusie koło Wąchocka. Dn. 4 VI objął oficjalnie obowiązki komendanta Kedywu, przyjmując koncepcję kierowania Kedywem z kwatery leśnej. Zorganizował w krótkim czasie «Zgrupowanie Partyzanckie AK Ponury», które liczyło ok. 350 żołnierzy. Jednocześnie P. nawiązał kontakt z inż. Kazimierzem Czerniewskim, pseud. Korebko, który dla potrzeb partyzantów podjął w fabryce w Suchedniowie konspiracyjną produkcję pistoletów maszynowych typu Sten (od końca czerwca do października 1943 wyprodukowano tu prawie 100 pistoletów tego typu). W nocy z 2 na 3 VII Zgrupowanie P-a dokonało dywersji na dwa niemieckie pociągi pomiędzy stacją kolejową Suchedniów i Łączna. W wyniku wzorowo przeprowadzonej akcji straty niemieckie wynosiły 8 zabitych i ok. 40 rannych. Partyzanci zdobyli broń i amunicję, przy stratach własnych – 1 zabity. W lipcu t. r. P. rozpoczął reorganizację Zgrupowania dzieląc je na 3 części: Zgrupowanie nr 1 pod dowództwem por. Eugeniusza Kaszyńskiego, pseud. Nurt, Zgrupowanie nr 2 – dowódca por. Waldemar Szwiec, pseud. Robot, i Zgrupowanie nr 3 pod dowództwem por. Stanisława Pałaca, pseud. Mariański; każde od sierpnia operowało w innym rejonie Kielecczyzny. Dn. 12 VII 1943 Niemcy w odwet za akcję kolejową pod Suchedniowem dokonali pierwszej pacyfikacji wsi Michniów. W odpowiedzi na to P. zarządził zasadzkę na torach w nocy z 12 na 13 VII na pociąg osobowy. Z kolei Niemcy 13 VII doszczętnie spalili wieś i wymordowali ponad 200 osób – wszystkich znajdujących się w tym czasie we wsi ludzi, w tym kobiety i dzieci. Fakt ten stał się powodem konfliktu z Komendą Okręgu (KO) i poważnym argumentem przeciw P-owi, którego KO oskarżała o narażanie ludności cywilnej na represje. W Zgrupowaniu P-a znajdował się agent gestapo Jerzy Wojnowski (pseud. Motor). Na skutek jego działalności Zgrupowanie zaczęło wpadać w zasadzki. Z pierwszych dwu obław niemieckich (9 i 22 VII) udało się P-owi wyprowadzić Zgrupowanie bez większych strat. Przeniósł się jednak w początkach sierpnia do lasów bliżyńskich leżących na zachód od Skarżyska. Ponowną koncentrację Zgrupowań na Wykusie P. zarządził 16 IX 1943. Był to okres dalszego zaostrzenia stosunków P-a z KO. W dniu koncentracji miało się odbyć wręczenie sztandaru dla Zgrupowań. Jednak nowa obława niemiecka udaremniła uroczystość. W związku z różnicą zdań między P-iem a KO odwołano się do KG. Dn. 7 X w młynie w Rejowie k. Skarżyska odbyła się z udziałem szefa Kedywu KG AK płka Emila Fieldorfa, pseud. Nil, narada, w czasie której ustalono, że P. przestanie pełnić funkcję komendanta Kedywu Okręgu i pozostanie jedynie dowódcą Zgrupowań. Narada została gwałtownie przerwana na skutek obławy niemieckiej naprowadzonej przez Motora. Z kolei 28 XI nastąpiła nowa obława: Niemcy skierowali do walki z partyzantami przebywającymi na Wykusie 4 tys. żołnierzy, broń pancerną i samoloty. Straty partyzanckie wynosiły kilkadziesiąt osób. Po tej obławie P. rozpuścił część żołnierzy, a z pozostałymi przeszedł w rejon Pasma Jeleniowskiego. Nie otrzymując pomocy materialnej od KO, nawiązał kontakt ze wsią i dworami, które dostarczały żywności i kwater. Nawiązał również przyjazne stosunki z placówkami Batalionów Chłopskich (BCh). W połowie grudnia, wskutek konfliktu oddziału P-a z partyzantami Gwardii Ludowej w Skoszynie Starym, rozkazał rozstrzelać kilku gwardzistów.
Na wniosek KO Komendant Główny AK gen. Tadeusz Bór-Komorowski w grudniu 1943 wydał rozkaz odwołujący P-a z dowództwa Zgrupowań. Pismo to dotarło do rąk P-a 2 I 1944. Wysłał on wówczas do KG AK i do szefa Kedywu płka Nila obszerny raport, w którym przedstawił swą działalność na Kielecczyźnie i podłoże konfliktu z KO. Mimo rozpaczliwego tonu raportu i przytoczonych argumentów P. nie doczekał się odwołania rozkazu i w połowie stycznia wyjechał do Warszawy. Dowództwo Zgrupowań objął por. Eugeniusz Kaszyński. Od jesieni 1943 P. pozostawał w nieformalnym związku małżeńskim z Emilią Malessą, łączniczką KG AK (zob.).
W lutym 1944 P. został odkomenderowany do dyspozycji Komendanta Okręgu AK Nowogródek mjra Macieja Kalenkiewicza, pseud. Kotwicz. Dn. 20 II 1944 mjr M. Kalenkiewicz i P. wyjechali z Warszawy na Nowogródczyznę. Okres od końca lutego do kwietnia przeznaczyli na porządkowanie spraw organizacyjnych i personalnych oraz na szkolenie kadry, głównie na terenie partyzanckiego «Zgrupowania Nadniemeńskiego». W kwietniu P. uzyskał zgodę na utworzenie samodzielnego oddziału partyzanckiego i przystąpił do jego organizacji. W tym okresie dowodził 29 IV w nieudanym opanowaniu miasta Szczuczyna. Dn. 1 V t. r. został mianowany dowódcą zgrupowania partyzanckiego pod nazwą «VII batalion 77 pułku piechoty AK». Batalion ten, którego stan po zakończeniu organizacji wynosił ok. 780 żołnierzy, działał na terenie pow. szczuczyńskiego. Do ważniejszych akcji bojowych batalionu pod dowództwem P-a należało zdobycie niemieckich punktów oporu w Wasiliszkach i Skrzybowcach (maj 1944), w Jachnowiczach i pokonanie (z zasadzki) niemieckiej odsieczy zdążającej z Nowego Dworu do Jachnowicz (8 VI 1944). P. poległ 16 VI 1944 podczas udanego ataku na pozycje niemieckie pod Jewłaszami. Pochowany został na cmentarzu we wsi Wawiórka koło Lidy. Pośmiertnie KG AK awansowała go do stopnia majora. Był dwukrotnie (1940, 1943) odznaczony krzyżem Virtuti Militari V kl. W r. 1967 rodzice P-a otrzymali zweryfikowany przez Min. Obrony Narodowej Krzyż Virtuti Militari V kl. P. był doskonałym żołnierzem i dowódcą, wokół którego powstała na Kielecczyźnie legenda, utrwalona nie tylko w tradycji ustnej i w pieśni (już w czasie okupacji śpiewano w Górach Świętokrzyskich w oddziałach partyzanckich piosenki o Ponurym), ale także w postaci licznych publikacji beletrystycznych. Z drugiej strony P. miał trudne i nierówne usposobienie. Był nieustępliwy, brutalny, czasem tolerancyjny do przesady, a niekiedy zbyt bezwzględny.
Szczepańska K., Zielińska B., Bibliografia wojny wyzwoleńczej narodu polskiego 1939–1945, W. 1973; Encyklopedia II wojny światowej, W. 1975; – Borzobohaty W., Okręg Armii Krajowej „Jodła”, „Najnowsze Dzieje Pol.” T. 10: 1966 s. 117; Chlebowski C., Odłamki granatu, W. 1969; tenże, „Ponury” – sprawa do załatwienia, „Kierunki” 1968 nr 8 s. 10 (fot), nr 9 s. 10 (fot. zbiór.), nr 11 s. 9–10 (fot); tenże, Pozdrówcie Góry Świętokrzyskie, W. 1981 (fot); Dolata B., Jurga T., Walki zbrojne na ziemiach polskich 1939–1945, W. 1977; Erdman I., Wyrok na brata, „Zesz. Hist” Z. 51: 1980; Fajkowski J., Wieś w ogniu, W. 1972; Garliński J., Politycy i żołnierze, Londyn 1971 (fot. po s. 128); Hillebrandt B., Działania partyzanckie AK w okręgu Kielce 1943, „Wojsk. Przegl. Hist.” 1967 nr 2 s. 73–113 (fot); tenże, Partyzantka na Kielecczyźnie 1939–1945, W. 1970 (fot.); Kaczanowski L., Zagłada Michniowa, W. 1980; Kazimierski M., Obława na Wykusie, „WTK” 1966 nr 47 s. 4–5; Paczyńska I., O latach wspólnej walki, W.–Kr. 1978; Piechota Polska 1939–1945, Londyn 1974 Nr 16; Pilichowie M. i P., Ziemia Kielecka. Panorama turystyczna, W. 1979; Pol. Siły Zbrojne, III; Prawdzic Szlaski J., Nowogródczyzna w walce 1940–1945, Londyn 1976; Skwarek S., Ziemia niepokonana. Kielecczyzna w walce 1830–1945, W. 1974; Sulewski W., Leśne fronty, L. 1971 s. 30–3; Szewera T., Niech wiatr ją poniesie, Antologia pieśni z lat 1939–1945, Ł. 1970; – Armia Krajowa w Dokumentach 1939–1945, Londyn 1976 III; Czerniewski K., ps. Korebko, Konspiracyjna produkcja broni w Suchedniowie, „Za Wolność i Lud” 1965 nr 6 s. 7, nr 7 s. 6, 11; Drogi cichociemnych, Londyn 1961 (fot.); [Fąfara E.] „Nawrot”, W świętokrzyskiej partyzantce, W. 1969; [Kazimierski M.] „Orkan”, Leśna brać…, W. 1972; Sianoszek B., Śmierć nie przychodzi kiedy czekam, W. 1966; Sołtysiak M., Chłopcy „Barabasza”, Wyd. 3, W. 1971; [Zwiejski W.] „Jaruga”, Walczyli w Batalionach Chłopskich, W. 1964 s. 249, 250; – CAW: akta personalne Jana Piwnika, sygn. 1076; Centr. Arch. KC PZPR: sygn. 228/26 t. 3, Zgrupowanie Partyzanckie „Ponurego”, IH PAN: Relacja Wojciecha Borzobohatego, (mszp. 1965), Zbiory pracowni Dziejów Polski w II wojnie światowej, nr A. 206/63, cz. 1, nr A 244/64, cz. 2; Wojsk. Inst. Hist. w W.: Okręg AK Kielce, sygn. 3/36 t. 1–4, Wspomnienia i relacje: Leszka Popiela III/49/51 i III/49/ 51a, Teofila Obary III/49/57; Tucholski J., Sylwetki cichociemnych, W. 1976, sygn. III/50/109 (mszp.); „Zbiór relacji żołnierzy Okręgu AK Nowogródek” w zbiorach J. Tucholskiego, notatki J. Tucholskiego z listopada 1979 i z kwietnia 1980 z dokumentów znajdujących się w Studium Polski Podziemnej w Londynie.
Adam Massalski